Cảng Phố Hiến - Một thời phồn vinh

Bài viết này được viết năm 2005 - Bài viết khá hay, nền đăng lại cho mọi người đọc:

Có bao giờ em về bên Nguyệt hồ - Để lại thấy Phố Hiến xưa". Theo câu hát trong bài Tỉnh ca của Hưng Yên, tôi về Phố Hiến. Xuôi Hồng hà chừng 50 cây số, tới gần ngã ba sông Hồng gặp sông Luộc; hoặc theo Quốc lộ 5 chừng 30 cây số tới Phố Nối, rồi rẽ vào theo đường 39 bát ngát hương sen đi chừng 35 cây số là tới Phố Hiến - thương cảng quốc tế lừng danh vào thế kỷ 16 - 18 của xứ Đàng Ngoài - nay thuộc thị xã Hưng Yên - thủ phủ tỉnh Hưng Yên.

Vàng son một thuở

Chưa rõ thương cảng Phố Hiến hình thành vào năm nào, nhưng từ thế kỷ 16-17 thời vua Lê, chúa Trịnh, phố Hiến đã là chốn phồn hoa đô hội - một tiểu Tràng An của Đàng Ngoài nức danh với câu: "Thứ nhất kinh kỳ, thứ nhì Phố Hiến". Thuở ấy, Phố Hiến chỉ đứng sau kinh kỳ - Kẻ Chợ về sự sầm uất, phú quý. Cùng thời, Đàng Trong của chúa Nguyễn có Hội An - thương cảng quốc tế tấp nập thuyền buôn Đông, Tây. Phố Hiến xưa hiện nằm trong khu vực đường Phố Hiến, phía Nam thị xã Hưng Yên, tỉnh Hưng Yên ngày nay. Nơi đây vốn đặt bản doanh của ty Hiến Nam, trấn Sơn Nam - vì nằm bên ngã ba sông Hồng gặp sông Luộc. Từ đây có thể xuôi theo sông Hồng ra biển hoặc ngược sông Hồng lên Thăng Long,
theo sông Luộc ra biển Đông Bắc hoặc theo sông Châu sang sông Đáy đến Ninh Bình, Thanh Hóa. Do lo sợ thương nhân nước ngoài làm gián điệp, nên các chúa Trịnh cấm họ tới Thăng Long buôn bán, đặt ty giám sát tại Hiến Nam, sau gọi tắt là Phố Hiến - cũng là vọng gác tiền tiêu của kinh thành. Người Trung Quốc, người Nhật, người Hà Lan, Bồ Đào Nha... đến lập thương điếm, phố phường, xưởng sản xuất. Thế kỷ 16 nền sản xuất nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp khá phát triển, cùng với việc chúa Trịnh cho thương nhân vào Phố Hiến buôn bán để mua vũ khí đạn dược nhằm chống lại chúa Nguyễn, Phố Hiến trở nên thịnh vượng, là đầu mối giao lưu hàng hóa trong và ngoài nước. Nhưng do sa bồi, sông Hồng lùi xa, nay chỉ còn xanh xanh bãi ngô, nương dâu ngút mắt. Vị trí thương cảng quốc tế của Phố Hiến nhường lại cho Hải Phòng.

Có lẽ ai từng say mê Hội An, khi thăm Phố Hiến sẽ có cảm giác... hụt
hẫng, vì thương cảng lẫy lừng một thời hầu như không còn gì. Ba trăm năm dâu bể, do sự lãng quên của con người, thời chống Pháp 1946-1954 vùng thị xã nhãn lồng tiêu thổ kháng chiến, khi hòa bình di tích lại bị sử dụng sai mục đích, nên tàn tạ. Lớp lớp phố xá, thương điếm không còn dấu vết. Nét vàng son chỉ còn đọng lại ở một số di tích.

Trung tâm Phố Hiến được xác định là vùng có thương điếm của nước
ngoài, có bến cảng thuộc khu Dốc Đá ngày nay. Đi hết đường Trưng Trắc lên dốc ngắn là tới đường Phố Hiến - trung tâm Phố Hiến xưa. Chỉ còn vỏn vẹn Đông Đô Quảng hội - hội quán của người Hoa Lưỡng Quảng xưa, nay cũng đang được "đại phẫu”. Chẳng còn phố xá dọc ngang ô bàn cờ như Hội An hay thấp thoáng như khu 36 phố phường Hà Nội. Điểm hấp dẫn nhất có lẽ là chùa Hiến, không phải do hệ thống tượng Phật hay kiến trúc tinh xảo mà bởi nơi đây có cây nhãn lồng tổ – tương truyền cùng tuổi với Phố Hiến. Quả của cây nhãn lồng tổ trước đây được dùng tiến vua. Cùi dày, vỏ mỏng, hạt nhỏ như hạt đậu, ngọt thơm mát như lắng đọng vị ngọt của phù sa châu thổ. Năm 1968, một trận bão lớn quật trốc gốc cây nhãn lồng tổ. May mắn thay còn nhánh con vươn lên, phát triển tốt. Năm ngoái, cây cho
3-4 tạ quả, nhưng năm nay thì vài chục cân. Bà cụ từ chùa Hiến bảo
“giống nhãn nó thế, năm trước sai gãy cành, năm sau thì lại heo hút
quả”. Nhiều cây nhãn của Hưng Yên được chiết cành hoặc ươm hạt từ cây nhãn lồng tổ này.

“Đại phẫu” phố Hiến – làm sao níu giữ hồn xưa?

Hiện phía Bắc thị xã như một đại công trường với việc xây dựng khu
hành chính mới của tỉnh Hưng Yên (tỉnh tái lập vào ngày 1-1-1997, sau 30 năm sáp nhập với tỉnh Hải Dương thành tỉnh Hải Hưng). Nhưng khu vực đường trung tâm Điện Biên, đường Trưng Trắc vẫn tĩnh lặng đến lạ lùng với đường phố hẹp ẩn dưới rặng nhãn lồng. Đường Trưng Trắc vốn là phố Bắc Hòa xưa – nơi cư ngụ của nhiều người Nhật, Trung Quốc. Ngày nay vẫn còn khá nhiều người gốc Hoa ở thị xã nhỏ bé này...

Đến thăm Phố Hiến hiện nay, du khách khó có thể thăm hết được di tích nổi tiếng vì chúng đang được “đại phẫu”. Năm 1992, một hội thảo khoa học về Phố Hiến với sự tham gia của hơn 50 nhà khoa học trong và ngoài nước (Nhật, Trung Quốc, Anh, Mỹ, Hà Lan, Đức...) được tổ chức nhằm làm rõ vị trí lịch sử của Phố Hiến trong giao lưu thương mại thế kỷ 16 - 18.
Trước đó, hơn 10 di tích Phố Hiến được xếp hạng di tích lịch sử. Bắt
đầu từ năm 1996, bốn di tích xuống cấp trầm trọng nhất: Văn Miếu Xích Đằng, chùa Chuông, đền Mẫu, chùa Hiến được Bộ Văn hóa Thông tin cấp kinh phí 4,6 tỉ đồng đại tu. Hiện bốn di tích trên đã được tôn tạo. Một số hạng mục của đền Mây, Võ Miếu, Đông Đô Quảng hội, đền Thiên Hậu, đền Lê Chân cũng đang được trùng tu với kinh phí ban đầu là 36 tỉ đồng.

Trước đây, trong khi không thể chờ Nhà nước rót kinh phí, nhân dân
Phố Hiến đã tự trùng tu một số di tích. Nhưng cũng chính do không có cơ quan chuyên môn hướng dẫn, nên người dân đã làm theo kiểu "hiện đại hóa" di tích. Đền Trần thờ Hưng Đạo đại vương cùng gia quyến trước Nguyệt hồ - bao năm hết bị Tây chiếm đóng, đến hòa bình bị biến thành nơi hội họp nên xuống cấp và mất mát nhiều cổ vật, nay loang loáng nền gạch đá hoa, đồ tế tự mới tinh.

Hiện nay, tỉnh Hưng Yên đang có dự án phục dựng lại vài chục ngôi
nhà, thương điếm khu vực Phố Hiến nhằm làm sống lại hồn xưa, nhưng vẫn chưa khởi động. Trong khi Hội An vẫn còn giữ lại gần như toàn bộ kiến trúc phố xá, đền chùa, miếu thời ấy, thì ở Phố Hiến tất cả đã lùi vào dĩ vãng. Bởi Hội An phần lớn di tích là nhà dân và việc tôn tạo, bảo vệ trở thành nhu cầu máu thịt, khác với di tích Phố Hiến trước đây - cha chung không ai khóc.

Ba mươi năm sáp nhập với Hải Dương, thị xã xứ nhãn lồng gần như bị
lãng quên. Cũng may là trong khi một số thị xã bị giáng cấp thành thị
trấn thì Hưng Yên vẫn là thị xã. Thị xã – nhưng nghèo và buồn. Có thể đó cũng là cơ may của Phố Hiến khi rải rác những mảnh vàng son còn được níu giữ lại, bởi sau ngày trở lại là thủ phủ tỉnh Hưng Yên thì lớp lớp nhà kính, chóp nhọn ngổn ngang đã mọc lên.

(TBKTSG)