Trở lại Phố Hiến

Thời
gian đã trôi qua, phố Hiến vang bóng một thời như dòng nước Hồng Hà
không bao giờ dừng lại. Không nhiều người nay được biết phố Hiến từng là
thương cảng quốc tế lớn nhất, nhì Việt Nam, thậm chí cả khu vực. Nhiều
thương thuyền lớn từ phương Tây, Nhật Bản, Trung Quốc đã thả neo ở đây.
Nhiều công ty hàng hải nổi danh của Hà Lan, Anh cũng đã từng mở thương
điếm bên bến sông Hồng này…
Tìm lại phố xưa

Một sáng xuân 2009, chúng tôi rời Hà Nội, xuôi sông Hồng. Tàu máy
lạch xạch chậm buồn, chạy vòng qua các cồn bãi. Men theo đường đê ven
sông, chúng tôi đi tìm lại thương cảng xưa. Qua các huyện Văn Giang,
Khoái Châu, những gốc nhãn lồng nức tiếng đặc sản Hưng Yên đã mơn mởn
cảnh xanh. Nhiều gốc nhãn cổ thụ đã trên 200 - 300 năm tuổi, được trồng ở
ven đê để vừa chắn sóng dữ, vừa được bóng râm và trái ngọt cho dân làng
hóng mát.

Quang cảnh Phố Hiến xưa

Các cụ già địa phương tin rằng nhãn dù cùng trồng trên bãi bồi sông
Hồng, nhưng chỉ có ở Hưng Yên mới cho trái thơm ngọt nhất. VÌ vậy mà xưa
kia Hưng Yên đã nức tiếng là đất lành trồng nhãn quý tiến vua. Khi
thương cảng Phố Hiến còn tấp nập, khách buôn đã có câu ca dao truyền
miệng “Tháng sáu buôn nhãn bán trăm”. Đây là mùa nhãn lồng Hưng Yên kết
tinh hương vị thơm ngọt nhất để thương khách tìm mua.


Thị xã Hưng Yên ôm trong mình Phố Hiến cổ kính. Ngoài ngôi chợ cùng
tên Phố Hiến, thương cảng một thời còn rõ rệt nhất chính là con đường
được đặt tên Phố Hiến, thuộc phường Hồng Châu, thị xã Hưng Yên. Đường
nhỏ, chỉ vài trăm mét. Cuối đường là những nhà vườn ẩn khuất trong các
cội nhãn già của xã Hồng Nam.

Chùa Hiến (còn có tên Thiên Ứng Tự) toạ lạc trầm mặc bên đường. Sân
chùa không bóng người. Gốc nhãn sần sùi ven tường được gắn bảng “cây
nhãn tổ”, nhưng chỉ là một nhánh con của gốc nhãn hàng trăm năm tuổi đã
mục ruỗng theo thời gian. Các nhà sư xưa thường chọn những thái thơm
ngon nhất trên cây nhãn này để cúng Phật và tiến vua.

Nắng trưa xiên qua kẽ lá như rắc những đoá hoa vô thường lung linh
trên sân chùa. Vị sư già ngồi trầm mặc kể, chùa được xây dựng vào thời
Trần. Thiên Ứng cũng là niên hiệu vua Trần Thái Tông (1232-1250). Giữa
thương điện, tượng phật Quan Âm Nam Hải từ bi dõi mắt ra thương cảng Phố
Hiến là chỗ dựa tâm linh cho thương khách sống đời may rủi trên sông
nước.

Hai tấm bia đá vẫn mờ mờ dòng chữ nói về việc trùng tu chùa và quang
cảnh Phố Hiến: “Phố Hiến Nam nổi tiếng là nơi đô hội tiểu Tràng An...”.
Bia còn ghi rõ việc góp công đức trùng tu chùa của 481 người đến từ
nhiều miền đất khác nhau, trong đó có 56 người Hoa buôn bán thường xuyên
ở thương cảng này.

Rời cổ tự rêu phong, chúng tôi lên cầu Yên Lệnh, dõi mắt nhìn toàn
cảnh thương cảng xưa. Trên đoạn sông bên mạn cầu Hưng Yên xuôi về Thái
Bình, bến cảng Phố Hiến đã bị bồi lấp ra ngoài đến hai, ba cây số. Trên
mặt sông gần bờ xưa, phù sa đã bồi thành đất thịt. Nhiều xác nhà đã nối
tiếp nhau chứng tỏ bến cảng này bị bồi lấp từ lâu lắm rồi. Xa xa, ngoài
mép bãi bồi, vị trí mà thuở thương cảng Phố Hiến còn hưng thịnh chắc
phải là giữa lòng sông, nay thành đất phù sa màu mỡ để canh tác nông
nghiệp…

Nghe nói con đường Nam Tiến ở ngoài đê trên bãi bồi phường Hồng Châu,
thị xã Hưng Yên, hàng trăm năm trước đã in bao dấu chân thương khách
sông Hồng. Ngay đầu đường có một ngôi cổ tự với cái tên lạ là Nẻ Độ. Đền
xưa thờ hai bà Chúa bờ Hà Nam. Khi bên đó bị sạt lở, người ta mới cung
thỉnh qua sông Hồng để thờ bên bờ Hưng Yên.

Đoạn đường Phố Hiến nhỏ bé ngày nay

Bà Nguyễn Thị Bé, 80 tuổi, cư dân gần trọn đời sống bên con đường Nam
Tiến cũng không thể biết phần sông biến mất tự khi nào. Bà chỉ nhớ mình
đã lẫm chẫm những bước đầu đời trên lối đất phù sa êm mịn. Rặng nhãn cổ
thụ trước căn nhà ngoài đê của bà đã cho bao lứa trái ngọt kể từ khi bà
biết trèo hái. Phần bãi bồi trước cửa nhà bà xưa nay chỉ canh tác mỗi
vụ chiêm, còn vụ mùa thường bị nước sông Hồng đe dọa. Vụ lụt cuối năm
2008 vừa rồi, toàn bộ bãi bồi bị nhấn chìm và nước dâng mấp mé sân hè
những nhà ngoài đê…


Thương cảng Quốc tế

Thương cảng Phố Hiến vang bóng một thời nay là dải bãi bồi từ thôn
Đằng Châu (xã Lam Sơn) đến thôn Nễ Châu (phường Hồng Châu). Sử sách và
ký ức truyền lưu bao đời người kể rằng vào thời hưng thịnh, thế kỷ XVII -
XVIII, thương cảng này đã từng đón bao thuyền buôn đến từ Trung Quốc,
Nhật Bản, Hà Lan, Bồ Đào Nha, Pháp và xứ Đàng Trong…

Thuở đó, Phố Hiến trải dài bờ tả ngạn sông Xích Đằng (tên địa phương
của sông Hồng), có vị trí giao thương đường thuỷ thuận lợi. Từ vịnh Bắc
Bộ, tàu bè có thể theo các sông Hồng, Thái Bình, Đáy để vào sâu trong
đất liền, nhưng đều phải qua Phố Hiến mới đến được Hà Nội. Vì vậy, ngoài
bán buôn, Phố Hiến còn là trạm hải quan.

Nhiều nhà hàng hải phương Tây đã vào Việt Nam theo ngã ba sông này,
trong đó có ông William Dampier kể cụ thể là đã quan sát Phố Hiến có
khoảng 2.000 nóc nhà vào năm 1688. Còn Samuel Baron, con lai của một phụ
nữ Việt và Giám đốc thương điếm Hà Lan Hendrik Baron ở Phố Hiến cũng đã
khắc lên bia đá dòng chữ tưởng niệm “Baron 1680”. Về sau, Samuel Baron
làm việc cho Công ty Đông Ấn (Compagnie des Indes Orientales) và ở Phố
Hiến.

Phố Hiến là vùng đất trải nhiều biến động lịch sử. Thời các sứ quân,
vùng này là lãnh địa của sứ quân Phạm Bạch Hổ. Thời tiền Lê, nó là thực
ấp của Lý Công Uẩn. Khi nhà Minh diệt Tống, nhiều Hoa kiều chạy sang
Việt Nam. Một số người tị nạn ở dải đất bên bờ sông Hồng này và lập làng
Hoa Dương. Năng khiếu buôn bán của họ đã góp phần biến nơi này thành
phố buôn sầm uất.

Hiện nhiều học giả cho rằng tên Phố Hiến có thể xuất hiện vào tuổi
thế kỷ XV, khi vua Lê Thánh Tông (1460-1497) phân chia đất nước thành 12
đạo thừa tuyên. Mỗi thừa tuyên có ty hiến sát để giám sát, kể cả kiểm
soát đường thủy. Có lẽ, vì ty hiến sát trên dải đất bờ sông này mà phố
buôn được quen gọi là Phố Hiến.



Đến thế kỷ thứ XVII, thương cảng Phố Hiến ngày càng tấp nập tàu hàng.
Sách Đại Nam Nhất Thống Chí miêu tả: “Cung cũ phận xã Nhân Dục, huyện
Kim Động là lỵ sở trấn Sơn Nam đời Lê. Phàm người nước ngoài đến buôn
bán thì tụ tập ở đây gọi là Vạn Lai triều, phong vật phồn thịnh, nhà
ngói như bát úp”. Các thuyền mành bằng gỗ của Trung Quốc, Xiêm La và các
nước châu Á khác có thể neo đậu sát bờ sông Hồng, còn thuyền châu Âu
lớn thường neo ở vùng nước sâu giữa sông. Các thương điếm phương Tây đã
được dựng lên ở Phố Hiến như Thương điếm Anh (1672-1683), Thương điếm Hà
Lan (1637-1700). Riêng thương điếm Hà Lan hiện diện đến 64 năm ở Phố
Hiến, trải qua 13 đời giám đốc.

Nhật trình của Công ty Đông Ấn ghi lại rằng trong hơn 10 năm từ
1672-683, có khoảng 30 chuyến tàu viễn dương phương Tây đến thương cảng
Phố Hiến. Cụ thể, vào năm 1637, thương gia Hà Lan Karel Hartsinck giong
thuyền tới Phố Hiến đã gặp nhiều tàu Bồ Đào Nha chở đầy tơ sống vào tận
Thăng Long. Sách Đại Nam Nhất Thống Chí ghi rằng bến Xích Đằng ở mạn Bắc
Phố Hiến bao gồm cả bốn bến đò Kệ Châu, Quan Xuyên, Nhân Dục và Phương
Trà. Còn mạn Nam Phố Hiến có bến Nễ Châu, nơi mà tàu thuyền hạng nặng
phương Tây thường neo đậu.

Chợ Phố Hiến ở trung tâm thị xã Hưng Yên bây giờ không rõ có phải nằm
trên nền chợ xưa hay không? Thời hưng thịnh, Phố Hiến đã có những chợ
rất lớn như chợ Vạn ở bến Xích Đằng, chợ Hiến, chợ Bảo Châu ở bến Nễ
Châu. Phố phường sinh sống của người dân và thương buôn quây quanh các
ngôi chợ này như Cựu đê thị (phường đê cũ), Ngoại đê thị (phường ngoài
đê), Hà khẩu thị (phường cửa sông)… Ngoài ra, một số phường còn được đặt
tên theo hàng buôn như Thuộc bì thị (phường thuộc da), Hàng chén thị
(phường Hàng chén), Hoa lạp thị (phường nón hoa)…

Thời vàng son ở Phố Hiến, nơi bán buôn trù phú nhất là các phố phường
của Hoa kiều. Thương khách Nhật cũng đến ở thương cảng này từ đầu thế
kỷ XVII, chủ yếu để đổi bạc, đồng lấy tơ lụa. Sau khi Mạc phủ Tokugawa
ban lệnh toả quốc, nhiều người quyết định ở lại Phố Hiến. Ngoài buôn
bán, họ làm thêm nhiều nghề như hoa tiêu, phiên dịch, môi giới…

Người Hà Lan, Bồ Đào Nha cũng đến Phố Hiến rất sớm. Năm 1626, giáo sĩ
Baldinotti đã đến Phố Hiến rồi vào Thăng Long, mở đầu làn sóng thương
nhân Bồ Đào Nha đến đất này. Một số người Bồ Đào Nha còn sinh sống ở Phố
Hiến trong đó nữ thương nhân Monica Dabada lấy chồng lấy chồng Pháp và
rất giàu có. Người Pháp cũng theo sông Hồng đến Phố Hiến. Năm 1680, họ
lập thương điếm ở thương cảng này cùng với các thương điếm Anh, Hà Lan.
Vừa giao thương, người Pháp vừa truyền giáo và xây dựng nhiều công trình
mà đến nay vẫn còn lưu dấu tích bên bờ sông Hồng…

Thời suy tàn

Khó biết được Phố Hiến bắt đầu suy tàn từ khi nào nhưng nhiều nguồn
tin cho rằng vào cuối thế kỷ XVII, thương mại ở Phố Hiến cũng bị bồi
lắng. Lòng sông nông dần và ngày càng bị kéo ra xa bờ làm việc bốc dỡ
hàng hoá trở nên khó khăn. Ký ức của các cụ già trong thế kỷ XX này cũng
chứng minh chuyện đó. Họ kể rằng bãi bồi gần cầu Yên Lệnh còn nhỏ,
nhưng đến giờ đã phình dâng ngút ngàn tầm mắt.

Tàu hút cát trên sông Hồng chảy qua Phố Hiến

Ngoài ra, các nước Nhật, Trung Quốc sau thời gian toả quốc đã mở cửa
thông thương thoáng hơn, làm cho Phố Hiến bị cạnh tranh khốc liệt. Rồi
những biến động chính trị - xã hội Việt Nam cũng làm Phố Hiến suy thoái.
Kinh thành phát triển ở Huế cùng với cảng Thuận An, rồi những dòng Hoa
kiều phải thay đổi nơi chốn kinh doanh trong các cuộc khởi nghĩa của
Hoàng Công Chất, Nguyễn Hữu Cầu làm cho Phố Hiến chìm vào quên lãng. Số
ít thương nhân còn trụ lại phải chuyển từ bán buôn sang bán lẻ tại chỗ.
Chiều dần buông ở Phố Hiến, bên bờ sông Hồng, thoảng nghe như có
tiếng thở dài đâu đây. Thương càng thuở nào tấp nập tàu bè giờ đã xanh
màu cây trái bởi phù sa sông Hồng. Hưng Yên nay không mạnh về thương
mại, nhưng là tỉnh thuần nông đang từng bước công nghiệp hoá. Người xưa
cảnh cũ đã đổi thay. Chỉ có Hồng Hà vẫn lặng lẽ xuôi chảy làm chứng nhân
bao thời cuộc thăng trầm…

Theo DNCT.

hjvjhvjk